این صنایع اغلب در حاشیه بزرگراه‌های شهید لشکری (جاده مخصوص)، بزرگراه فتح (جاده قدیم) و بزرگراه تهران ـ کرج (بزرگراه شهید فهمیده) متمرکز شده‌اند و سال‌هاست که مشکلاتی نظیر آلایندگی آب و خاک و هوا، سر و صدا، شب‌مردگی، ترافیک و تردد خودروهای سنگین را با خود به ارمغان آورده‌اند. این موضوع باعث شده تا اغلب شهروندان نسبت به همسایگی و همجواری صنایع با محل زندگی‌شان ناراضی و شاکی باشند و چنین پیوندی را نامیمون و نامبارک بدانند.
از طرف دیگر حضور صنایع در هر شهر و محله‌ای باید اشتغال و رونق اقتصادی و ثروت به همراه خود بیاورد، اما اوضاع در اینجا برعکس است و محله‌هایی که صنایع بیشتر و بزرگ‌تری دارند، به همان اندازه بی‌رونق‌تر و فقیرتر هستند!
بحث صنعت و سکونت که به شکل پررنگ‌تری در مناطق غرب پایتخت جریان دارد، برخلاف بعضی از اظهار نظرهای شعارگونه، چندان مسالمت‌آمیز و دوستانه نبوده و به قول معروف جاده این همسایگی دوطرفه نیست. در این گزارش ضمن بررسی میزان بافت صنعتی در مناطق مختلف، به دنبال پاسخی برای این پرسش هستیم که چرا، برخلاف نمونه‌های موفق خارجی، اینجا بین صنعت و سکونت دوستی و آشتی برقرار نیست. دیدگاه تازه و تجربه نوپا اما نسبتاً موفق شهرداری منطقه ۲۱ برای آشتی دادن صنعت و سکونت هم به‌عنوان یک نمونه موفق داخلی مورد توجه قرار گرفته است.
- وقتی دروازه تهران از آزادی به وردآورد رسید
«صالح صیامی» از ساکنان قدیمی و عضو شورایاری منطقه۲۱ درباره همجواری صنعت و سکونت در این محدوده از غرب تهران می‌گوید: «مراکز صنعتی زمانی در این محدوده شکل گرفتند که میدان آزادی مرز غربی تهران بود. محدوده‌ای که امروز به‌عنوان منطقه ۲۱ می‌شناسیم، آن وقت‌ها چند روستا مانند وردآورد، چیتگر و تهرانسر بود که بین زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها و دشت‌های وسیع قرار داشتند.
اما به مرور و به‌ویژه در ۴۰ سال اخیر، تهران به سمت این کارخانه و کارگاه‌ها حرکت و گسترش پیدا کرد. در جوار کارخانه‌ها، شهرک‌هایی نظیر دانشگاه، شهرداری، غزالی و چیتگر ساخته شد. از سوی دیگر کارخانه‌ها هم توسعه پیدا کردند تا صنعت و سکونت کاملاً به یکدیگر نزدیک شده و این مجاورت و همجواری شکل بگیرد. در سال‌های گذشته صحبت از این بود که به مرور مراکز صنعتی از محدوده شهر خارج شوند، اما خب نه تنها چنین اتفاقی نیفتاد که برعکس کارخانه‌ها بزرگ‌تر هم شدند.» با وجوداین، صیامی معتقد است که همزیستی صنعت و سکونت می‌تواند مسالمت‌آمیز باشد:
«در کشور ترکیه شهرهای زیادی هستند که صنعت و سکونت به خوبی و خوشی در کنار هم روزگار می‌گذرانند. برای رسیدن به چنین شرایطی، کافی است همه چیز کنترل شده و سرجای خودش قرار داشته باشد. کمترین مشکل ما با صنعتی‌ها این است که علاوه بر رفت‌وآمد زیاد سرویس‌ها و توقف مشکل‌ساز آنها در حاشیه محله‌ها، بخش زیادی از کارکنان هم با وسیله شخصی به محل کارشان می‌آیند و برای مثال در خیابان ۵۵ در ۴ لاین ماشین پارک است و حتی در کوچه‌پسکوچه‌ها هم جای پارک پیدا نمی‌شود.
این در شرایطی است که اگر نیروی کار این مراکز صنعتی از افراد محلی و بومی باشند، با ۱۰ الی ۱۵ دقیقه پیاده‌روی از خانه به محل کارشان می‌رسند و نیازی به این همه سرویس و آوردن خودرو شخصی نیست. اگر مردم محله ببینند که کارکنان این کارخانه‌ها اعضای خانواده و بچه‌محل‌های خودشان هستند خیلی از مشکلات را تحمل می‌کنند و بسیاری از مشکلات مانند ترافیک و آلودگی که خودروها ایجاد می‌کنند برطرف خواهد شد.»
- یک محله صنعتی و باقی قضایا
«رحمت‌الله راجی» از ساکنان قدیمی منطقه ۹ و اعضای شورایاری این منطقه از تجربه‌ای موفق در تعامل بین صنعت و سکونت می‌گوید: «منطقه ۹ نخستین و تنها منطقه تهران است که محله‌ای صنعتی به نام فتح صنعتی دارد. منطقه ما ۸ محله داشت که محله فتح صنعتی هم به‌عنوان نهمین محله به آن اضافه شد. فتح صنعتی به خاطر محلی بودنش شورایاری و دبیر شورایاری دارد. تشکیل چنین محله‌ای در منطقه ما بسیار تأثیرگذار بود.
اگر نیروی جویای‌کاری در محله‌ها و منطقه باشد، او را به دبیر شورایاری فتح صنعتی معرفی می‌کنیم تا در یکی از صنایع آنجا برایش کار پیدا کند. این تعامل بسیار جالب است. اما این ماجرا چندان رسانه‌ای نشده و گزارشی از آن تهیه نکرده‌اند. وجود مراکز صنعتی و محلی شدن آنها برای منطقه ۹ مفید بوده و باعث شده است تا برای افراد جویای کار اشتغالزایی شود. شورایاری این محله صنعتی در جاهایی که باشد، به مردم و محله‌های دیگر هم کمک می‌کند.»
در شکل گرفتن چنین رابطه‌ای شهرداری منطقه هم تأثیرگذار بوده و نقش دارد: «در شکل گرفتن چنین رابطه‌ای شهرداری منطقه خیلی کمک کرد و نقش پررنگی دارد. شهرداری به این محله صنعتی، سرای محله داد و در توسعه آن مشارکت جدی داشت.» البته چند محله در این منطقه وجود دارد که با صنعتی‌ها مشکل دارند:
«سرآسیاب مهرآباد، مهرآبادجنوبی و شمشیری محله‌هایی هستند که با صنعتی‌ها مشکلاتی دارند. فضای صنعتی‌ای در ۴۵ متری زرند به حالت متروکه یا نیمه تعطیل درآمده که باعث بروز مشکلاتی شده است. یک کارخانه فعال در صنعت برق هم در محله مهرآباد جنوبی داریم که سر و صدا و آلودگی زیادی ایجاد می‌کند و صدای مردم را در آورده. مشکل مردم با ساختمان کفش ملی هم به قوت خود باقی است.»
- اینجا کارخانه و مرکز صنعتی ندارد
برخلاف منطقه ۲۱ و دیگر مناطق غربی پایتخت، در منطقه ۲۲ هیچ واحد صنعتی و کارخانه‌ای وجود ندارد و آن بخش‌هایی که از کارخانه‌های بزرگ به این محدوده کشیده شده‌اند در زمینه‌های علمی و تحقیقاتی، فرهنگی، ورزشی، خدماتی و رفاهی فعالیت دارند و در آنها خبری از تولید کالا نیست. این موضوع به طرح تفصیلی منطقه ۲۲ بر می‌گردد که در آن فضایی برای فعالیت و حضور کارخانه‌ها و مراکز صنعتی دیده نشده است.
«احسان صفایی» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست منطقه ۲۲ به همشهری محله می‌گوید: «۲۲ محدوده تجاری، تفریحی و مسکونی است و طبق طرح تفصیلی در آن جایی برای فعالیت صنعت دیده نشده است. در واقع در این محدوده، مراکز صنعتی به معنای کارخانه و مکانی که در آن کالا تولید و ساخته می‌شود نداریم. کارخانه‌ها و صنعتی‌ها آن سوی بزرگراه و در منطقه ۲۱ متمرکز شده‌اند.»
- منطقه ۵
درصد مسکونی: ۳۸
درصد صنعتی: ۰/۳
درصد سایر: ۶۱
واحد صنعتی: ۱۶۲
- منطقه ۹
درصد صنعتی: ۲۰/۷
واحد صنعتی: ۷۶۶
- منطقه ۲۱
درصد مسکونی: ۱۷
درصد صنعتی: ۷۲
درصد سایر: ۱۱
واحد صنعتی: ۸۰۰
- منطقه ۲۲
درصد مسکونی: ۹۹
درصد صنعتی: ۰
درصد سایر: ۱
واحد صنعتی: ۰
- دریچه
- همجواری مراکز صنعتی و مسکونی در گفت‌وگو با مدیرعامل کارخانه داروسازی خوارزمی
- می‌تواند معامله دوسر سود باشد
سیاست شهرداری منطقه۲۱، جلب مشارکت و استفاده از ظرفیت صنایع در قالب مسئولیت‌های اجتماعی است. برهمین اساس چند طرح عمرانی ساخت بوستان، پیاده‌راه‌سازی و نگهداری از آنها با مشارکت و همکاری برخی از شرکت و کارخانه فعال در منطقه افتتاح و کلنگ‌زنی شد. شرکت داروسازی خوارزمی و شرکت‌های زیرمجموعه آن حضور فعالی در این طرح داشتند که افتتاح بوستان التیام و کلنگ‌زنی بوستان خوارزمی در شهرک استقلال نتیجه آن بود.
درباره همزیستی صنعت و سکونت در پهنه غربی تهران به‌ویژه مناطق۲۱ و ۹ که شرکت‌ها و کارخانه‌ها حضور پر رنگ‌تری دارند، با «پیمان ترحمی» مدیرعامل این شرکت، به گفت‌وگو نشستیم. در این گفت‌وگو شعار «همزیستی مسالمت‌آمیز صنعت و سکونت» و راه‌های تحقق آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
- به نظر شما در شرایط فعلی همزیستی مسالمت‌آمیزی بین صنعت و سکونت وجود دارد؟
این همجواری و همزیستی هنوز مسالمت‌آمیز و دوستانه نیست و از این همسایگی سودی به مردم محله‌ها نرسیده است. اما این همجواری می‌تواند دوستانه و مسالمت‌آمیز باشد. برای نمونه می‌توان به ساخت بوستان‌ها و پیاده‌راه‌هایی که توسط برخی از صنایع منطقه و با مشارکت شهرداری اجرا شده اشاره کرد. این کارها و طرح‌هایی از این دست، باید در قالب مسئولیت‌های اجتماعی صنایع ادامه پیدا کند و تداوم داشته باشد تا مردم آثار مثبت این همزیستی را ببینند و لمس کنند.
- فعالیت این تعداد از کارخانه و شرکت و کارگاه یعنی وجود یک بازار بزرگ کار و اشتغال که نیروهای بومی جایگاه و سهم چندانی در این سفره بزرگ کسب و کار ندارند؟
صنایع نمی‌توانند تمام نیروی کارشان را از بین افراد بومی انتخاب و تکمیل کنند، اما می‌توانند نیروهای بومی آماده کار را جذب کنند. اتفاقاً این موضوع به سود صنایع و کارخانه‌ها است. از یک طرف در هزینه‌هایی مانند سرویس رفت‌وآمد نیروی کار صرفه‌جویی می‌شود و از طرف دیگر باعث ایجاد احساس تعلق در مردم و نیروی کار خواهد شد. در این صورت مردم نه‌تنها صنایع را مزاحم نمی‌دانند که به آن احساس تعلق هم پیدا خواهند کرد.
- پس به اعتقاد شما می‌شود آنها را در کنار هم حفظ کرد به شکلی که هردو از این همجواری رضایت داشته باشند؟
نه فقط در تهران بلکه در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته هم کارخانه‌ها و صنایع پاک در داخل شهرها و بافت مسکونی قرار دارند. به لحاظ منطقی و اقتصادی هم که حساب کنیم نمی‌شود کیلومترها بین کارخانه‌ها و شهرها فاصله انداخت، چون مثلاً همین رفت‌وآمد نیروی کار هزینه‌های زیادی دارد. همزیستی مسالمت‌آمیز صنایع پاک و بافت مسکونی به سود هر دوطرف است.
نظر شما